فرق بین عبث، جزاف و عادت
اگر فعلی برای مبادی قریب و اقربش، ذوغایتین باشد ـ البته مخفی نماند که مبادی عبارت از تصور شی ء و تصدیق به فایدۀ آن، و مرتبۀ اشتیاق و مرتبۀ همت نفس است، پس هر یک نسبت به دیگری قریب و اقرب خواهد بود، مثلاً همت نفس از شوق، به فعل اقرب است ـ این گونه که غایت شوقیه، یعنی «ما لأجله الحرکه» و غایت طبیعیه، یعنی «ما الیه الحرکه» یکی باشد. مثل اینکه انسان بخواهد این طرف و آن طرف حیاط قدم بزند که خود این طرف و آن طرف رفتن محبوب و مشتاق الیه اوست؛ چنانکه «ما الیه الحرکه» هم همین است در صورتی که مبدأ این فعل تخیل باشد نه فکر ـ و الاّ فعل
تقریرات فلسفه امام خمینی (س)(ج. ۱)صفحه 306 محکم و مغیّا به غایت فکری است ـ این چنین فعلی را عبث گویند. و اگر منتهی الحرکه برای دو مبدأ ـ شوقیه و طبیعیه ـ غایت نبوده بلکه برای هر یک غایت علی حده بود، پس تخیل یا به تنهایی و یا به همراه طبع یا مزاج یا خُلق، مبدأ بعید خواهد بود.
البته در جای خود گفته شده است که فرق طبع با مزاج این است که مزاج و لو بسیط باشد، محل مرکب لازم دارد، ولی طبع بسیط است و محل بسیط لازم دارد.
و بالجمله: اگرمبدأ تنها تخیل باشد، فعل به مجازف موسوم بوده و اگر مبدأ تخیل به همراه خلق باشد مثل لعب به لحیه، فعل عادی است و فعلی که مبدأ بعید آن تخیل به همراه طبع یا مزاج باشد، قصد ضروری نامیده می شود.
پس اگر غایت شوقیه و غایت عامله به معنای منتهی الحرکه، از هم جدا شدند و مبدأ بعید تخیل به همراه مزاج بود، مثل حرکت مریض در انقلاب بدن از قبیل تب و اسهال است. و حرکت تنفس، مثال برای مبدأیت تخیل به همراه طبع است.
و بالجمله: تمام مبادی در جمیع صور، غایات خود را تکسب می نمایند. پس مبدأ عامه منتهی الیه حرکت را درک می کند و اما مبدأ شوقیه و تخیل، لذیذ خیالی و غیر حیوانی را درک می نماید؛ زیرا هر فعل نفسانی که سر می زند به خاطر شوق مّا و تخیل مّا است ولو اینکه انسان متوجه نباشد که با شوق عامل این فعل است؛ چنانکه دیدن با چشم است ولی انسان غافل است از اینکه با چشم می بیند.
والحاصل: هر فعلی که از انسان «بما أ نّه انسانٌ» سر می زند، دارای غایت انسانی است و «بما أ نّه حیوانٌ» سر می زند دارای غایت حیوانی است و «بما أ نّه من القوة العامله» سر می زند دارای غایت طبیعی است و «بما أ نّه روحانیٌ و الهی» سر می زند دارای غایت الهی و روحانی است.
تقریرات فلسفه امام خمینی (س)(ج. ۱)صفحه 307