ولایت فقیه، نصب یا انتخاب؟ (نقدی بر نظریه «نصب عام» فقیهان بر زمان غیبت)
محمدحسن موحدی ساوجی
نویسنده در این مقاله می کوشد تا با بررسی امکان ثبوتی و عقلی نظریه نصبت و نیز بررسی ادله نقلی آن، این نظریه را به نقد گذارد. وی در پاسخ به این سؤال که آیا نصب عام امری معقول است و می توانیم آن را شارع حکیم نسبت دهیم یا خیر، به بیان احتمالاتی در این باره می پردازد: اولین احتمال آن است که فقها در یک عصر به صورت عام استغراقی از جانب معصوم، منصوب باشند. در این صورت هر یک بالفعل و مستقلاً دارای ولایت اند. مهم ترین نقد به این احتمال، بروز هرج و مرج متعاقب بر اختلاف فقها است. احتمال دوم آن است که فقها به نحو عموم ولایت داشته باشند ولی اعمال ولایت جز برای یکی از آنان جایز نیست. مهم ترین مشکل این نظریه، چگونگی تعیین آن است، زیرا اگر برای تعیین او به انتخاب مردم یا انتخاب «اهل و حل و عقد» روی آوریم در واقع از نظریه خود به انتخاب عدول کرده ایم. احتمال سوم آن است که در هر زمان تنها یکی از فقها منصوب است و سایرین ولایت ندارند، اما دربارۀ این که چگونه این یک نفر معین شود، همان اشکال سابق رخ می نمایاند. احتمال چهارم آن است همۀ آن ها منصوب اند ولی اعمال ولایت هر یک از آن ها مقید به هماهنگی با دیگران است. علاوه بر این که تا کنون کسی بدین احتمال رأی نداده است، خود نظریه نیز برخلاف سیرۀ عقلا است. احتمال پنجم آن است که همۀ فقها من حیث المجموع منصوب باشند. این احتمال روایتی دیگر از احتمال چهارم است و مبتلا به همان اشکال. احتمال ششم آن است که همۀ آنان بالفعل منصوب اند لکن هر یک در محدودۀ جغرافیایی خاصی اعمال ولایت می کنند. این احتمال که بیش تر به درد دولت های ایالتی و فدرالی می خورد در هر شرایطی قابلیت اجرایی ندارد. علاوه بر این با روایاتی که بر وجوب وحدت والی و رهبر دلالت دارند مخالف است.
کتابچکیده مقالات کنگره امام خمینی(س) و اندیشه حکومت اسلامیصفحه 173
نویسنده در بخش دیگر مقاله خود به بررسی و نقد مهم ترین ادله نقلی نظریه نصب از جمله روایت «عمر بن حنظله» و مشهوره «ابن خدیجه» می پردازد.
به عقیدۀ مؤلف، روایت عمر بن حنظله دلالت صرف بر صلاحیت فقیهان دارند فعلیت ولایت آن ها. روایت دوم نیز مربوط به منازعات قضایی است.
نویسنده در بخش واپسین مقاله خود به بررسی و نقد دلیل عقلی بر ولایت انتصابی فقیه که از سوی عده ای از علما از جمله آیت الله بروجردی اقامه شده است می پردازد.
به گفتۀ مؤلف عناصر اصلی نظریۀ آیت الله بروجردی یعنی ضرورت حکومت در هر زمان عدم دسترسی به حکومت معصوم در زمان غیبت و اقرب بودن حکومت فقیه بر حکومت معصوم، نمی تواند نظریه انتصاب را ثابت کند، زیرا نتیجه اعم از انتصاب است و انتخاب را نیز دربر می گیرد.
کتابچکیده مقالات کنگره امام خمینی(س) و اندیشه حکومت اسلامیصفحه 174