در بیان حال و مقام
صاحب مصباح الهدایة در تعریف «حال» می گوید: «حال» واردی است غیبی که از
عالم علوی گاه گاه به دل سالک فرود آید و درآمد و شد بُوَد تا او را به کمند جذبۀ الهی از مقام «ادنی» به «اعلی» کشد.
بنابراین «حال» صرفاً موهبتی است که از جانب محبوب بر قلب طالب حقیقت نازل می شود. «جنید» نیز در تعریف «حال» چنین می گوید: «الحال نازلةً تُنزَلُ بالقلب و لاتدوم» «حال» بر قلب نازل می شود و دیر نمی پاید. اینک اگر سالک طریق حق توانست این جذبه های الهی را در خود دائمی کند و استمرار بخشد، در واقع توانسته «حال» را به «مقام» بدل سازد؛ و بر این اساس روشن می شود که «مقام» حقیقتی است اکتسابی که سالک با کوشش خود به آن دست می یابد؛ ولی «حال» جذبه و موهبتی است که از طریق محبوب بر قلب سالک طریق نازل می شود چنانکه صوفیان در این باره گفته اند: «الاحوالُ مواهبٌ و المقاماتُ مکاسبٌ».
واضح است که سالک باید این مقامات را یکی یکی طی کند؛ اما در اینکه آیا پیش از تکمیل و اتمام یک مقام، ورود به مقام دیگر ممکن است یا نه، بین مشایخ اختلاف است:
جنید گوید که ممکن است سالک از حالی به حالی رفیعتر از آن صعود
کتابیک ساغر از هزار: سیری در عرفان امام خمینی (س)صفحه 162 کند، پیش از آنکه حال اول به کمال رسیده باشد؛ بلکه هنوز بقیه ای از آن مانده است و چون به حالی فوق آن صعود می کند از آنجا بر حال اول اطلاع می یابد و آن را تصحیح می نماید. اما خواجه عبداللّه انصاری معتقد است که این امر، نه تنها ممکن است، بلکه اساساً تصحیح مقام پیشین امکان ندارد، مگر پس از صعود به مقامی فوق آن یعنی تا سالک از مقام اعلی به مقام ادنی نگاه نکند، و بر آن مطلع نشود امکان ندارد که بتواند مقام پایین تر را تصحیح کند.
در مقابل اینها، شیخ شهاب الدین سهروردی بر آن است که سالک پیش از تصحیح مقامی که قدمگاه اوست نمی تواند به مقامی فوق آن ترقی کند.
کتابیک ساغر از هزار: سیری در عرفان امام خمینی (س)صفحه 163