شکل

‏‏شکل‏

‏‏ ‏

‏‏برای هر جسم بسیط فلکی یا عنصری یک شکل طبیعی است. و آن شکل کره‏‎ ‎‏است؛ زیرا طبع و طبیعت که صورت نوعیه است در جسم بسیط، واحد است و طبق‏‎ ‎‏قاعدۀ «الواحد لا یصدر منه الاّ الواحد» از فاعل واحد در قابل واحد که ماده است، جز‏‎ ‎‏فعل واحد صادر نمی شود.‏

‏‏از طرفی همۀ اَشکال غیر از کرویت، مضلّع می باشند، مثلاً مربع مضلّع است و‏‎ ‎‏مخروط، نقطه و قاعده و سطح دارد و همچنین استوانه. بنابراین سایر اشکال از قبیل‏‎ ‎‏مربع و مکعب و استوانه و غیر آنها چون دارای خط و سطح و نقطه هستند واحد‏‎ ‎‏نیستند و چون واحد نیستند از فاعل واحد در قابل واحد صادر نمی شوند.‏

‏‏قوای قاسره، از قبیل بادها و بارانها زمین را از شکل کرۀ حقیقی خارج نموده اند؛‏‎ ‎‏زیرا وقتی باد می وزد شنها را حرکت داده و در یک جا جمع می کند و آنجا مرتفع‏‎ ‎‏می شود و همچنین به واسطۀ بارانها شیارها و درّه ها در زمین ایجاد می شود و چون‏‎ ‎‏طبع زمین مقتضی یبوست است و آن یبوست حافظ شکل طبیعی است بعد از زوال‏‎ ‎‏شکل طبیعی یبوست زمین باقی است و لذا آن یبوست شکلی را که به واسطۀ قاسر‏‎ ‎‏حاصل شده است، بالعرض حفظ می نماید.‏

‏‏با توجه به اینکه اقتضای طبیعی اجسام و زمین کرویت است، توهم دوام قسر نشود‏‎ ‎‏با اینکه قسر دائمی در عنایت الهی محال است؛ زیرا اگر خداوند طبیعتی را با اقتضائی‏‎ ‎‏خلق فرماید آن اقتضا در رسیدن طبیعت به کمال دخیل است، چون نوع قسر دائم‏
‏‎

‎‏است و آن درعقل است. و به عبارت دیگر، نوع قسر به تعاقب افراد قسر در عقل باقی‏‎ ‎‏است، ولی اشخاص و مصادیق قسر، فانی و زایل می باشند.‏

‏‏و بالجمله: مرحوم حاجی در نظم فرموده است: قوۀ قسریه، ارض را از کرویت‏‎ ‎‏ـ مگر در حس ظاهر ـ اخراج نموده است، ارض در حس ظاهر دارای شکل کره است؛‏‎ ‎‏زیرا اگر جسم کسی بر ارض محیط باشد آن را به صورت کره می بیند؛ چنانکه انسان‏‎ ‎‏در حس نارنج را کره می بیند و حال آنکه اگر به اندازۀ مویی از کرۀ حقیقی بردارند از‏‎ ‎‏کرویت حقیقی بیرون می رود ولی کرۀ عرفی و حسی چنین نیست. بنابراین زمین با‏‎ ‎‏این گودی و بلندی و کوه و دره، کرۀ حسی است؛ چون نسبت ارتفاع اعظم جبال به‏‎ ‎‏کرۀ ارض مانند نسبت یک هفتم عرض یک دانه جو به کره ای است که قطر آن یک‏‎ ‎‏ذراع باشد.‏

‏‎

‎