مقام کثرت در وحدت و مقام وحدت در کثرت
با «اعلم أنّ هاهنا مقامین» به علم در مرتبۀ ذات و علم فعلی اشاره می کند و می فرماید: یک مقام، مقام کثرت در وحدت است و یک مقام، مقام وحدت در کثرت است. حاصل فرمایش ایشان این است که یک دفعه کثرت در مرآت واحد رؤیت می شود. علم به ذات در علت با اینکه واحد است، در آن کثرت دیده می شود؛ چنانکه حضرت صادق علیه السلام فرمود: «من وحتی مسند من در آنجا نمودار است» البته معنای آن، این نیست که به عین ذات و با ماهیتش در آنجاست، بلکه کمال وجودی در آنجا هست.
و این معنای «وَ عَلَّمَ آدَمَ الْأسْمَاءَ کُلَّهَا» است و اگر انسان محجوب نباشد و بتواند جمال او را ملاحظه کند، همه چیز را می بیند و می داند، حتی آدم در آنجا مباحثات ما را می دید و این تعلیم، تعلیم تدریسی نیست، بلکه تعلیم الهی است که آدم اسماء و صفات الهی را می دید و بعد از رؤیت اسماء، لوازم اسماء هم دیده می شوند. و
تقریرات فلسفه امام خمینی (س)(ج. 2)صفحه 268
یک دفعه، واحد در مرائی کثیره دیده می شود.
این است که عرفا گفته اند:
دل هر ذره را که بشکافی آفتابیش در میان بینی
هر موجودی پرتو و جلوۀ اوست و هیچ موجودی نیست، مگر اینکه خلق شده است و متجلی در جلوۀ خویش، خود را می بیند و آشکارترین مرآتی که این متجلی در آن جمال خود را دیدار و رخ خود را ملاقات می نماید، جلوه ای است که اتمّ جلوات است و آن انسان است. این است که عرفا، مانند خواجه حافظ می گوید:
جلوه ای کرد رُخش دید ملک عشق نداشت عین آتش شد از این غیرت و بر آدم زد
و یا می گوید:
نظری کرد که بیند به جهان صورت خویش خیمه در آب و گل مزرعۀ آدم زد
مقام اول علم ذاتی و مقام ثانی علم فعلی است.
اذا عرفت هذا: پس بدان که در علم فعلی، همیشه علم به معلوم به یک اعتباری بر معلوم مقدم است. برای بیان مطلب ماهیات را وارد بحث می کنیم.
تقریرات فلسفه امام خمینی (س)(ج. 2)صفحه 269
فیض مقدس و وجود منبسط که از صقع اعلی به اضافۀ اشراقیه اشراق می شود یک وجود بسیط است که دو وجهه دارد که یکی به طرف باطن و مبدأ و دیگری به طرف ماهیات است. آن وجهه ای که به اعتبار بساطت و اشراق دارد مربوط به حق است و علم اوست و همین وجود بسیط به اعتبار وجهه ای که به ماهیات دارد، معلوم است که این ماهیات به واسطۀ او به یک معنی مکشوف و معلوم می باشند. حاجی در همین رابطه می گوید:
وجودها بما هو العلم سبق کما بما انضاف إلیها قد لحق
یعنی وجود هر چیزی از جهت علمی سابق و از جهت معلوم بودن لاحق است.
و در شرح نیز می گوید: شنیدی از ما که اضافۀ اشراقیه و فیض مقدس علم خدای تعالی است، پس توهم نکنی که علم بر معلومات مقدم نیست؛ زیرا صورت علمیه در این هنگام عین صورت عینیه است؛ چنانکه با این توهم به طریقۀ شیخ اشراق اشکال شده است. بعد مرحوم حاجی برای اینکه چنین توهمی نشود بیت مذکور را به عنوان علت می آورد.
تقریرات فلسفه امام خمینی (س)(ج. 2)صفحه 270