اشکال فخر رازی و رد آن

‏‏اشکال فخر رازی و رد آن‏

‏‏بلی اشتباه نشود، چنانکه فخر مرتکب این اشتباه شده است که چطور بعضی از‏‎ ‎‏کثرات از جهت و حیثیت عدمی و اعتباری صادر می شود.‏‎[1]‎‏ چنانکه بعضی از صوادر از‏‎ ‎‏جهت وجودی صادر می گردد؛ زیرا هیچ کس نگفته است که از حیثیت مقابل حیثیت‏‎ ‎‏وجودیۀ عقل اول، چیزی صادر می شود، بلکه به لحاظ حیثیت مقابل حیثیت وجودی،‏‎ ‎‏از خود وجود عقل اول بعضی از کثرات صادر می شود.‏

‏‏بعضی، اعتبارات و جهات تکثر در عقل اول را دو چیز دانسته اند: یکی جهت‏‎ ‎‏وجودی و دیگری جهت نقص که از جهت اول عقل ثانی موجود شده و به لحاظ‏‎ ‎‏جهت دوم فلک اول موجود شده است.‏‎[2]‎

‏‏و بعضی، جهات اعتباریه در عقل اول را کثیر دانسته اند،‏‎[3]‎‏ مثلاً گفته اند: برای عقل‏‎ ‎‏اول چند اعتبار است که عبارت از وجوب بالغیر و جهت امکان و ماهیت است.‏

‏‏و به عبارت دیگر: وجود عقل اول اضافه ای به ماهیت آن دارد؛ به این معنی که‏‎ ‎‏ماهیتی قابل آن وجود است، پس برای عقل اول یک وجوب بالغیر و یک وجود و یک‏‎ ‎‏ماهیت است.‏

‏‏و یا گفته می شود: برای عقل اول، تعقل مبدأ و تعقل ذات و تعقل ماهیت خود‏‎ ‎‏هست و به جهت هر یک از تعقلها چیزی صادر می شود: از تعقل مبدأ  که تعقل شریفی‏‎ ‎‏است، عقل دوم و از تعقل وجود، نفس فلک اول و از تعقل ماهیت که اخسّ است‏‎ ‎‏صورت فلک صادر شده است.‏

‏‏بعضی اوقات جهات اعتبار را در عقل چهار چیز شمرده اند:‏

‏
‏‎

‎

‏‏الف: وجود عقل به لحاظ اینکه ربط به مبدأ و اثر آن است.‏

‏‏ب: ماهیت مظلمۀ آن.‏

‏‏ج: جهت امکانیۀ آن.‏

‏‏د: اصل وجود با قطع نظر از ملاحظۀ آن با چیز دیگر و ربط بودن آن برای چیز دیگر.‏

‏‏به لحاظ جهت اول، عقل دوم از وجود عقل اول صادر شده است و به لحاظ جهت‏‎ ‎‏دوم، از وجود عقل اول، هیولی و مادۀ فلک صادر شده است و به لحاظ جهت سوم، از‏‎ ‎‏وجود عقل اول صورت فلک صادر گردیده و به لحاظ جهت چهارم، از وجود عقل‏‎ ‎‏اول، نفس فلک اول صادر گشته است.‏

‏‏ولیکن نباید جهات متکثره که گاهی آنها را دو جهت و گاهی سه جهت و گاهی‏‎ ‎‏چهار جهت شمرده اند، اسباب اشتباه و خدشه شود؛ چنانکه فخر رازی گرفتار اشتباه‏‎ ‎‏شده است.‏

‏‏یکی از شبهات وی چنانکه گذشت این است که: سخن حکما درست نیست؛ زیرا‏‎ ‎‏گفته اند از جهت نقص عقل اول چیزی صادر می شود با اینکه از عدم، چیزی صادر‏‎ ‎‏نمی گردد.‏

‏‏جواب این شبهه این است که: مراد حکما این نیست که از امر عدمی و سلبی‏‎ ‎‏چیزی صادر می شود، بلکه مقصود آنها این است که همۀ صوادر از وجود عقل اول‏‎ ‎‏ولیکن به ملاحظۀ حیثیات صادر می شود. مثلاً عقل اول از جهت قرب او به وجود‏‎ ‎‏اشرف و اکمل و کل الکمال و اثر بودنش برای آن و تعقل نمودن آن موجب صدور یک‏‎ ‎‏وجودی به نام عقل دوم می شود و به جهت تعقل نقص خود که هیچ استقلالی در‏‎ ‎‏وجود ندارد و فقیر محض و ناقص است، از وجود او چیز دیگری صادر می شود؛‏‎ ‎‏چنانکه ما تخیلی داریم و آن اینکه فلسفه می آموزیم و این علم ریاضی و فکری‏‎ ‎‏موجب کمال ماست و از آن بوی عالمیت را استشمام می کنیم؛ لذا شاد و خرامان‏‎ ‎‏می شویم و انبساط پیدا می کنیم، سپس نظری به فنون مختلف عالَم می اندازیم می بینیم‏‎ ‎‏ما چند روزی نشسته ایم و یک رشته مطالبی درباره علت وقوع کثرت در عالم درست‏

‏
‏‎

‎

‏‏کرده ایم و بالاخره تیقن هم حاصل نمی شود، از این جهت انکسار و انقباضی در ما‏‎ ‎‏حاصل می شود.‏

‏‏پس این انقباض و انبساط در وجود ماست. بنابراین از وجود واحد از جهات‏‎ ‎‏حیثیات کمالیه و نقصانیه آثار مختلفی بروز و ظهور پیدا می کند.‏

‏‎

‎