جبر و تفویض و مراد از آن دو

‏‏جبر و تفویض و مراد از آن دو‏

‏‏اکنون باید عقیدۀ جبری ها را بیان کرد:‏

‏‏عده ای از عقلای عالم برای تنزیه و تقدیس حق ازشرک در افعال و به خاطر ظواهر‏‎ ‎‏کثیری از آیات، مانند: ‏‏«‏‏وَمَا رَمَیْتَ إذْ رَمَیْتَ وَلٰکِنَّ اللّٰهَ رَمَی‏‏»‏‎[1]‎‏ و ‏‏«‏‏یُضِلُّ مَنْ یَشَاءُ وَ‏‎ ‎‏یَهْدِی مَنْ یَشَاءُ‏‏»‏‎[2]‎‏ و غیر اینها از آیاتی که بر این مطلب دال است، و اخبار مثل:‏‎ ‎‏«لا حول و لا قوّة إلاّ بالله»‏‎[3]‎‏ معتقدند بین اشیاء معلولیت و علیت نبوده و مبدأ همه‏‎ ‎‏چیز یک وجود واجب با قدرت است و از سایر اشیاء سلب قدرت نموده و هیچ فعلی‏‎ ‎‏را هم از انسان نمی دانند.‏‎[4]‎

‏‏مثلاً اینها قائل شده اند به اینکه خداوند عالم جرم شمس را خلق فرموده است‏‎ ‎‏بدون اینکه ضوء و احراق و حرارت از آنِ شمس باشد، بلکه خداوند پشت سر شمس‏‎ ‎‏یک نور و یک حرارت هم خلق فرموده است و آنها اصلاً به شمس ربطی ندارد.‏

‏‏بلی، انسان جاهل غافل گمان می کند حرارت و ضوء و شعاع از شمس است و یا‏‎ ‎‏خداوند نار را خلق فرموده و عادة الله جرت بر اینکه عقب نار، احراق را ایجاد فرماید.‏

‏‏برای توضیح بیشتر مطلب می گوییم: اینها می گویند خداوند حرارت و نار را مثلاً‏‎ ‎‏در عرض هم خلق کرده است بدون اینکه علیت و معلولیتی بین آنها باشد. بلی نار‏‎ ‎‏محل برای خلق حرارت از جانب خدا است ولی حرارت از نار نیست؛ چنانکه‏‎ ‎

‏
‏‎

‎

‏‏خداوند در قضیۀ خلیل الرحمان پشت سر نار، گُل خلق فرمود.‏

‏‏والحاصل: هیچ فعلی از هیچ کسی صادر نمی شود و تمام اشیاء را بدون واسطه،‏‎ ‎‏خدا خلق فرموده است و صدور افعال از اشیاء مثل این است که کسی باری را حمل‏‎ ‎‏کند و شما او را نبینید و کسی هم به دروغ دست زیر بار گرفته بدون اینکه سنگینی بار‏‎ ‎‏روی دست او باشد و شما چون غیر او را نمی بینی از روی غفلت می گویی؛ بار را او‏‎ ‎‏حمل می کند.‏

‏‏پس همۀ اشیاء و همچنین صفات و افعال، هر یک به نحو استقلال مخلوق خداوند‏‎ ‎‏می باشند، منتها شخص جاهل گمان می کند که انسان موجد افعال است و حال آنکه او‏‎ ‎‏محل خلق افعال از سوی خداست و در تمام اشیاء قضیه این گونه است و اختصاصی به‏‎ ‎‏عباد ندارد و اگر حدقۀ چشم را باز کنیم در عالم هیچ چیزی مبدأ چیز دیگری نیست و‏‎ ‎‏اگر حدقۀ دیده را کوچک کنیم بحث در افعال عباد واقع می شود.‏

‏‏پس جوهرۀ مسلک در تمام اشیاء است، ولی چون متکلمین از عباد بحث می کنند؛‏‎ ‎‏لذا بحث را در افعال عباد طرح کرده اند.‏‎[5]‎

‏‏در مقابل، طایفۀ دیگری گفته اند: قضیه به نحو تفویض و تسلیم امر است و معنای‏‎ ‎‏تفویض این است که اشیاء در ایجاد مستقل هستند،‏‎[6]‎‏ مانند این است که آدم ساعتی را‏‎ ‎‏کوک کند و آن ساعت دو روز و یا یک هفته خودش کار کند و مثل قضیۀ بنا و بنّاست‏‎ ‎‏که اگر ـ نعوذ بالله ـ خدا بمیرد باز این اشیاء به آن نحوی که از آنها آثار و افعال بروز‏‎ ‎‏می کرد، بروز خواهد کرد. بلی آنچه برای خداست این است که موضوع را افناء کند و‏‎ ‎‏الاّ مادامی که موضوع باقی است، خودش مستقل در تأثیر است.‏

‏‏آنچه ما عقیده داریم همان ‏‏«لاجبر ولا تفویض بل أمر بین الأمرین»‏‏ است و در‏‎ ‎

‏
‏‎

‎

‏‏اخبار وقتی سؤال از جبر و تفویض به میان می آید، حضرات آن دو را نفی کرده‏‎ ‎‏و می فرمایند: غیر از آنها چیزی است که اوسع از زمین تا آسمان است و آن امر‏‎ ‎‏اوسع که در تمام اشیاء جاری است آنچه اهل جبر گفته اند نبوده و آنچه مفوّضه‏‎ ‎‏گفته اند نیز نمی باشد.‏‎[7]‎

‏‏بعضی از دراویش گویند: تفویض امر به علی  ‏‏علیه السلام‏‏ شده است، و بعضی گفته اند:‏‎ ‎‏تفویض امر به عقل اول شده است.‏‎[8]‎

‏‏ما در این باب به چیزی جز ابطال دو مذهب، اعتقاد نداریم که بعد از ابطال آنها‏‎ ‎‏عقیدۀ به امر بین الامرین ثابت می شود.‏

‏‎

‎