چشم محاط ناچار از دیدن ماهیت است

‏‏چشم محاط ناچار از دیدن ماهیت است‏

‏‏این تعمق و قوت نظر برای عقول قویه و خالی از تسویلات و شوائب فراهم است‏‎ ‎‏تا بتوانند صرافت وجود را دیده و به اصل نور نظر کنند.‏

‏‏ولکن حدقۀ چشم تو کوچک است و با این حدقۀ محاط نمی توان از ورای این‏‎ ‎‏انواری که به نظر محدود می آید، به اصل نور نگاه کرد. این حدقۀ چشم فقط‏‎ ‎‏محدودیتها را دیده و انسان و حیوان و من و تو و عالم طبیعت را می بیند، ولی اگر‏‎ ‎‏حدقۀ دیده وسیع و بزرگ باشد که بتواند از ورای عالم و کنگرۀ قصرِ دار امکان، به عالم‏‎ ‎‏طبیعت و عالم امکان نظر کند، یک حقیقت و یک هویت را به صراح ذات و بدون‏‎ ‎‏تفاوت و کثرت و تعدد، دیده و خواهد دانست که حدود و ماهیات چیزی نیستند و‏‎ ‎‏عقل اول موجودی که از ماهیت و وجود مرکب باشد نیست، بلکه وجودی است که‏‎ ‎‏فاقد کمال واجب الوجود است، البته فقدان، چیزی که به حقیقت وجودی عقل اول‏‎ ‎‏منضم باشد نیست.‏

‏‏و همچنین عقل ثانی، نوری است که کمال عقل اول را نداشته و این نبود کمال عقل‏‎ ‎‏اول در او با او دو چیز نیست، بلکه مانند نور و ظلمت است که ظلمت عدم نور است‏‎ ‎‏واین طور نیست که اگر نور نباشد ظلمت چیزی باشد و هکذا عقل ثالث الی آخره.‏

‏‏و بالجمله: تشابک اعدام است که کثرت می نماید و الاّ یک حقیقت و هویت است‏‎ ‎‏و هرجا نور این هویت نتابیده، عدم است و از این اعدام در متخیّلۀ عقل، ظلمتها تولید‏‎ ‎‏می شود که آنها را ماهیات دانسته و گمان می کند که در عالم، وجودی و ماهیتی هست‏‎ ‎‏و در نتیجه من و تو و انسان و حیوان می بیند و گذشته و آینده می پندارد، در صورتی که‏
‏‎

‎‏اگر دقت نظر به اوج عالم برسد و از آنجا تماشا کند، جز یک حقیقت نخواهد دید که‏‎ ‎‏آن فقط ظهور و تجلی صرف الوجود است.‏

‏‏ ‏

‏‏مطلق آوازها از شه بود‏  ‎ ‎‏گرچه از حلقوم عبدالله بود‏‎[1]‎

‏‏ ‏

‏‏گرچه از مرائی انسانی و حیوانی تجلی دارد، و تو چون حدقۀ چشمت را توسعه‏‎ ‎‏نداده ای، این ماهیات را می بینی و اگر حدقه را بزرگ کنی یک حقیقت دیده و باقی را‏‎ ‎‏اعدام خواهی دید.‏

‏‎ ‎

‏‎

‎