مسلک سوم در حل اشکال

‏‏مسلک سوم در حل اشکال‏

‏‏در اینجا بنابر مسلک دیگری هم می توان از شبهه پاسخ داد و آن این است: اگر‏‎ ‎‏تسلسل ترتبی نباشد بلکه تعاقبی باشد عیبی ندارد.‏

‏‏اشکال این بود: چیزی که بعد از عدم و گذشتن برهه ای حادث شده اگر به‏‎ ‎‏قدیم مرتبط باشد، یا انفکاک معلول از علت لازم می آید و یا باید قدیم، حادث باشد‏‎ ‎‏و یا باید حادث، قدیم باشد. و اگر بگوییم این سلسله از حوادث دارای یک سلسله‏‎ ‎‏از علل بوده و هکذا الی غیر النهایه، مستلزم تسلسل است و آن باطل است و لذا‏‎ ‎‏باید بگوییم سلسلۀ حوادث آغاز دارد، آن وقت اشکال می شود که چطور حادث به‏‎ ‎‏قدیم مرتبط است در صورتی که سلسله از آغاز متناهی است ولی خدا از ازل بوده‏‎ ‎‏است، پس لابد در بین، برهه ای غیر متناهی از طرف ازل بوده که در آن برهه حادث‏‎ ‎
‏‎

‎‏واقع نشده است، بنابراین تعطیل فیض و رکود آن لازم می آید.‏

‏‏در جواب می گوییم: این حوادثی که الآن از قبیل انسان و حیوان و نبات و جماد‏‎ ‎‏هست، سلسلۀ ما قبل آنها یعنی آباء و امهات آنها، علل آنها نبوده، بلکه معدّات بوده‏‎ ‎‏است که ماده از اصلاب آباء در ارحام امهات قرار گرفته و این حوادث حاصل شده‏‎ ‎‏است و این رشته آغاز و انجام ندارد و از طرف ازل و ابد انتها ندارد و هر قدمی که عقل‏‎ ‎‏ما به جلو بگذارد، سلسلۀ معدّه ای بوده و پیوسته سلسلۀ سابق معدوم شده و سلسلۀ‏‎ ‎‏لاحق موجود گردیده است. البته سلاسل معدّات، فعلاً موجود نیستند تا گفته شود که‏‎ ‎‏تسلسل ترتبی باطل است، بلکه چنانکه در مبحث قدیم و حادث گفتیم، تسلسل در‏‎ ‎‏اینجا تعاقبی است و آن عیبی ندارد؛ زیرا سلاسل فعلیت در وجود ندارند تا برهان‏‎ ‎‏تضایف یا تطبیق یا غیر آن جاری شود، بلکه بیش از یک حلقه و سلسله فعلاً موجود‏‎ ‎‏نیست و باقی حِلَق و سلاسل معدوم می باشند و اگر هم شما در اینجا تطبیق و تضایف‏‎ ‎‏را درست کنید وهم و خیالی است که واقعیت ندارد.‏

‏‏در نتیجه می گوییم: خلقت موجودات دسته به دسته از ازل بوده و هیچ وقت نبوده‏‎ ‎‏است که موجودی خلقت نشده باشد، تا بگویی تعطیل در فیض و انفکاک معلول از‏‎ ‎‏علت لازم می آید.‏

‏‎ ‎

‏‎

‎