نظریه انفصال در علم واجب و شقوق آن

‏‏نظریۀ انفصال در علم واجب و شقوق آن‏

‏‏قائلین به انفصال به چند دسته تقسیم می شوند:‏

‏‏بعضی گفته اند: ثابتات که نه معدوم و نه موجودند و منفصل از ذات هستند، علم‏‎ ‎‏حق بوده و ملاک علم خداوندی می باشند و خداوند به واسطۀ آنها به اشیاء عالم است.‏‎ ‎‏این قول معتزله است که حاجی خواست آن را بر قول عرفا تطبیق دهد، ولی عرفا این‏‎ ‎‏را نمی گویند چنانکه بعد ان شاء الله خواهد آمد.‏

‏‏دستۀ دیگری قائل شده اند که: از هر نوعی یک فرد نورانی عقلانی هست که رب‏‎ ‎‏النوع افراد ظلمانی است و کمالات افراد، اشعۀ اوست و برگشت هرچه در افراد دیده‏‎ ‎‏می شود به اوست و حسن اوست که در این افراد ظلمانی تجلی کرده است و این‏‎ ‎‏ارباب انواع مناط و ملاک علم حق است‏‎[1]‎‏ و آنها قائم به ذات بوده و در عین اینکه قائم‏‎ ‎‏به ذات و منفصل هستند عین علم خدا به اشیاء می باشند، و در تعلق علم خدا به آنها‏‎ ‎‏علم دیگری لازم نیست، بلکه آنها عین علم حق می باشند. البته تصویر اینکه چطور‏‎ ‎‏موجود خارجی قائم به ذات، علم می شود، ان شاء الله خواهد آمد.‏

‏‏در بین کسانی که طبق مذاق آنها همۀ عالم، در عین حال کثرت و قائم بودن به ذات،‏

‎

‏‏علم خداوندی است، بعضی به سابقیت مُثُل قائل شده اند.‏‎[2]‎

‏‏و بعضی قائلند به اینکه آنها ازلاً نبوده اند.‏‎[3]‎

‏‏و بعضی تمام نظام عالم را علم حق می دانند و به نظر آنها این طور نیست که علم‏‎ ‎‏خداوند به نظام عالم تعلق گرفته باشد، بلکه نظام عالم در عین کثرت، عین علم احدیت‏‎ ‎‏است و این قول و رأی اشراقیین از فلاسفه است.‏‎[4]‎‏ و کثیری از محققین متأخر مثل‏‎ ‎‏خواجه به آن قائل می باشند.‏‎[5]‎

‏‏لکن تصور این معنی گرچه در غایت صعوبت بوده و تصدیق آن سخت می باشد،‏‎ ‎‏ولی این قول از جهت اینکه نظام عالم، عین علم تفصیلی حق است درست است؛‏‎ ‎‏زیرا هرگاه نظام فعلی باشد، علم هست، ولی چون وجودات آتیه فعلاً معدوم هستند‏‎ ‎‏پس حق تعالی به معدومات علم ندارد؛ چرا که فرض کردیم که موجودات عیناً علم‏‎ ‎‏حق می باشند و چون معدومات وجود ندارند، پس حق به آنها علم ندارد، و ما این‏‎ ‎‏جهت را ابطال خواهیم کرد که این قول از این جهت درست نیست گرچه از جهت‏‎ ‎‏اول صحیح است.‏

‏‏قول دیگر که از شعب قول به انفصال است این است که: علم خداوند به بعضی‏‎ ‎‏علم حضوری و به بعضی علم ارتسامی است، مثلاً عقل اول، خودش علم حق است و‏‎ ‎‏این طور نیست که معلوم حق باشد و علم حق چیز دیگری باشد و او به عقل اول تعلق‏‎ ‎‏گرفته باشد بلکه علم، عین عقل اول است ولکن صور اشیاء غیرمتناهی الی الابد هرچه‏‎ ‎‏آمده و یا خواهد آمد درآن مرتسم می باشد.‏‎[6]‎‏ و در حقیقت عقل اول که علم خداست،‏‎ ‎

‎

‏‏صور اشیاء در علم خدا مرتسم می باشد، پس یک علم حضوری و علم دیگر ارتسامی‏‎ ‎‏است.‏

‏‏تمام این تصورات و اقسام، از شعب قول به انفصال می باشد.‏

‏‎ ‎

‏‎

‎